İnsanlık var olduğu günden beri gözünü uzaya dikmiş ve bilhassa son yıllarda uzay çalışmalarına bir epey sürat vermiştir. Yani bizden milyonlarca ışık yılı uzakta bulunan gezegenleri yakından inceleme hevesi ile doluyuz. Pekala ya bizim Dünyamız? Ağaçlar, okyanuslar, beşerler falan biliyoruz işte Dünya’yı diye düşünmeyin, bizim gördüğümüz sırf bu gezegenin dış kabuğu.
Evet, Dünyamız bir kabuğa sahip. Zira bu kabuğun altında şu an için bildiğimiz üç katman daha var. Kabuktan binlerce kilometre aşağıda bulunan bu katmanların her bir hareketi hem gezegenimizi hem de bizi etkiliyor. Soğan üzere kat kat olmasa bile tekrar de Dünyamızın katmanları bir oldukça enteresan yapıdalar. Gelin Dünya’yı oluşturan katmanlar nelerdir, özellikleri nedir biraz daha yakından inceleyelim.
Dünya’nın katmanları:
- Kabuk
- Manto
- İç çekirdek
- Dış çekirdek
Gördüğümüz her şeyin olduğu katman: Kabuk
Şu an üstünde durduğumuz, günlük telaşlarımızla boğuştuğumuz katman Dünyamızın dış kabuğudur ve bu gezegenin en ince katmanıdır. Kalınlığı yer yer 5 ile 70 kilometre ortasında değişir fakat ortalama 40 kilometredir. Derinliğin bu kadar yüksek olduğuna bakmayın. Gezegen bazında düşünürsek bir elmanın kabuğundan daha incedir.
Dünya’nın kabuğu karasal ve okyanusal olarak ikiye ayrılıyor. Okyanus kabuğu; isminden da anlaşılacağı üzere okyanusların altındadır, daha serttir, daha derindir ve bazalt üzere ağır kayalardan oluşur. Kıtasal kabuk çok daha kalındır ve granit tipi kayalarla bir grup çözeltilerden oluşur.
Kabuk sert bir hareketsizlik içinde değildir, tektonik plakalara ayrılmıştır. Bu tektonik plakalar yakınsal, ıraksal ve dönüştürücü olarak üç ana kümeye ayrılır. Bu tektonik plakaların hareketsiz formda olmadığı, manto ismi verilen bir alt katman üzerinde bir nevi yüzdükleri biliniyor.
Dünya’nın en kalın katmanı: Manto
Kabuğun çabucak altında, yaklaşık 2890 kilometre kalınlığında manto katmanı yer alır. Manto, Dünya’nın en kalın katmanıdır ve gezegen hacminin yüzde 84’ünü oluşturur. Manto da sismolojik özelliklerine nazaran temel bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur.
Üst manto kabuktan 670 kilometre kadar aşağı uzanır ve peridotit ismi verilen bir kayadan oluşur. Alt manto, üst mantodan çabucak sonra başlar. Manto sabit değil, hareketlidir. Yüzeye hakikat yükselen sıcak materyal ve derine inen soğuk gereç sayesinde burada devamlı bir sirkülasyon vardır. Bu dönüş, kabuktaki tektonik levhaları hareket ettirir.
Tektonik hareketler sonucu kabukta zelzeleler meydana geldiği üzere mantoda da zelzeleler yaşanır. Ancak mantoda plakalar olmadığı için bu zelzelelerin, hal değiştiren minerallerin hacim değişikliği kaynaklı olduğu düşünülüyor. Sıcak ve soğuk gerecin etkileşimi sonucu da bu çeşit zelzeleler meydana gelebilir.
Sıcak ve katı: İç çekirdek
Aslında iç çekirdek, dış çekirdekten daha derindedir lakin içi anlamadan, dışı anlatmak pek yanlışsız olmaz. İç çekirdeğin yarıçapı yaklaşık 1220 kilometredir ve katı haldedir. İç çekirdeğin sıcaklığı yaklaşık 5400 derece yani hayli sıcaktır.
İç çekirdek hayli yavaş büyür. Çekirdeğin tamamı soğudukça dış çekirdeğin bir kısmı iç çekirdeğe katılır. Çekirdeğin soğuma suratının 1 milyar yılda 100 derece olduğu varsayım ediliyor. Yavaş da olsa bu büyüme, direkt olarak Dünyamızın manyetik alanını etkiliyor. İç çekirdek, doğu – batı çizgisinde simetriktir.
Daha sıcak ve ağdalı: Dış çekirdek
Dış çekirdeğin yarıçapı yaklaşık 3400 kilometredir ve sıvı haldedir. Dış çekirdek için sıvı demek de pek hakikat değil, onun yerine ağdalı diyebiliriz. Bu hali nedeniyle kolaylıkla deforme olur. Sıcaklığı yaklaşık 6000 derecedir. Maruz kaldığı şiddetli konveksiyon akımı nedeniyle çalkalanır ve Dünya’nın manyetik alanını tesirler.
Tüm bunları nereden biliyoruz?
Girişte anlattığımız üzere insanlık olarak derine inmeyi değil, üst çıkmayı seviyoruz. Fakat bunun tek nedeni merak değil. Kabuktan bir kat indiğinizde bile sıcaklık vahim derecelere ulaşıyor. Yani bırakın bir insanın oraya gidip müşahede yapmasını, bu sıcaklığa dayanacak bir makine geliştirmek bile son derece sıkıntı.
Peki, bu kadar ayrıntılı bir biçimde anlatabildiğimiz Dünya katmanlarını nereden biliyoruz? Sismik dalgalar sağolsun. Bilim insanları kabuktan gönderebildikleri kadar derine sismik dalgalar gönderiyorlar. Bu dalgalar, her geri dönüşlerinde geçtikleri alanlar hakkında bilgi sağlıyorlar.
Sismik dalgalarla elde edilen bilgiler uzmanların elinde işlendikten sonra güzelce simüle ediliyor ve karşımıza güya bir elmayı kesip de bakmışız kadar net Dünya bilgisi çıkıyor. Zelzele taraması gibisi sistemler de Dünyamızın katmanları hakkında değerli bilgiler sağlıyorlar. Yani görmesek bile çok düzgün tanıyoruz.
İçinde yaşadığımız gezegeni biraz daha yakından tanımak isteyenler için Dünya’yı oluşturan katmanlar nelerdir sorusunu yanıtladık ve bu katmanlar hakkında bilmeniz gereken kıymetli ayrıntılardan bahsettik. Bugün için elimizdeki datalar net olsa da kimbilir tahminen yarın yeni bir araştırma görürüz ve tüm bildiklerimizin yanlış olduğunu öğreniriz.
